Sốc phản vệ: Dấu hiệu nhận biết và cách xử lý

Phản vệ là một phản ứng dị ứng, có thể xuất hiện ngay lập tức từ vài giấy, vài phút đến vài giờ sau khi cơ thể tiếp xúc với dị nguyên, gây ra các bệnh cảnh lâm sàng khác nhau, có thể nghiêm trọng dẫn đến tử vong nhanh chóng.

Sốc phản vệ là mức độ nặng nhất của phản vệ do đột ngột giãn toàn bộ hệ thống mạch và co thắt phế quản, có thể gây tử vong trong vòng vài phút.

Dị nguyên là các chất khi xâm nhập vào cơ thể được hệ miễn dịch của cơ thể nhận diện là chất lạ, gọi là kháng nguyên lạ. Dị nguyên là thành phần có thể có trong thức ăn, đồ uống, bụi, lông vật nuôi, phấn hoa, phấn bướm, thuốc điều trị…

Sốc phản vệ mặc dù rất hiếm gặp, nhưng rất nguy hiểm, nhiều trường hợp nếu không được cấp cứu kịp thời có thể dẫn đến tử vong.

1. Chẩn đoán phản vệ

Triệu chứng gợi ý

Nghĩ đến sốc phản vệ khi xuất hiện ít nhất một trong các triệu chứng sau:

• Mày đay, phù, mạch nhanh
• Khó thở, tức ngực, thở rít
• Đau bụng hoặc nôn
• Tụt huyết áp hoặc ngất xỉu
• Rối loạn ý thức (như ngủ gà, lơ mơ, li bì, hôn mê)

Các bệnh cảnh lâm sàng

Bệnh cảnh lâm sàng 1

Các triệu chứng sốc phản vệ xuất hiện trong vài giây đến vài giờ ở da, niêm mạc (mày đay, phù mạch, ngứa...) và có ít nhất 1 trong 2 triệu chứng sau:

• Các triệu chứng hô hấp: Khó thở, thở rít, ran rít
• Tụt huyết áp (HA) hay các hậu quả của tụt HA: Rối loạn ý thức, đại tiện, tiểu tiện không tự chủ…

Bệnh cảnh lâm sàng 2

Có ít nhất 2 trong 4 triệu chứng sau xuất hiện trong vài giây đến vài giờ sau khi tiếp xúc với yếu tố nghi ngờ:

• Biểu hiện ở da, niêm mạc: Mày đay, phù mạch, ngứa
• Các triệu chứng hô hấp: Khó thở, thở rít, ran rít
• Tụt HA hay các hậu quả của tụt HA: Rối loạn ý thức, đại tiện, tiểu tiện không tự chủ…
• Các triệu chứng tiêu hóa: Nôn, đau bụng…

Bệnh cảnh lâm sàng 3

Tụt HA trong vài giây đến vài giờ sau khi tiếp xúc với yếu tố nghi ngờ mà người bệnh đã từng bị dị ứng:

• Trẻ em: Giảm ít nhất 30% HA tâm thu (HA tối đa) hoặt tụt HA tâm thu so với tuổi (HA tâm thu dưới 70mmHg)
• Người lớn: HA tâm thu dưới 90mmHg hoặc giảm 30% so với HA tâm thu nền.

Chẩn đoán phân biệt phản vệ 

• Các trường hợp sốc: Sốc tim, sốc giảm thể tích tuần hoàn, sốc nhiễm khuẩn
• Tai biến mạch máu não
• Các bệnh đường hô hấp: Cơn hen phế quản, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD), khó thở thanh quản (do dị vật, viêm)
• Các bệnh lý ở da: Mày đay, phù mạch
• Các bệnh lý nội tiết: Cơn bão giáp trạng, hội chứng carcinoid, hạ đường máu
• Các ngộ độc: Ngộ độc rượu, opia, histamin.

2. Phân loạn mức độ phản vệ

Phản vệ được phân thành 4 mức độ, nhưng có thể diễn biến nặng lên nhanh chóng mà không theo tuần tự:

Nhẹ (độ 1): Chỉ có triệu chứng ở da, tổ chức dưới da và niêm mạc như mày đay, ngứa, phù mạch

Nặng (độ 2)

Có từ 2 biểu hiện ở nhiều cơ quan:

• Mày đay, phù mạch xuất hiện nhanh
• Khó thở nhanh nông, tức ngực, khàn tiếng, chảy nước mũi
• Đau bụng, nôn, ỉa chảy
• Huyết áp chưa tụt hoặc tăng, nhịp tim nhanh hoặc loạn nhịp

Nguy kịch (độ 3)

Biểu hiện ở nhiều cơ quan với mức độ nặng hơn như sau:

• Đường thở: Tiếng rít thanh quản, phù thanh quản
• Thở: Nhanh, khò khè, tím tái, rối loạn nhịp thở
• Rối loạn ý thức: Vật vã, hôn mê, co giật, rối loạn cơ tròn
• Tuần hoàn: Sốc, mạch nhanh nhỏ, tụt HA

Ngừng toàn hoàn (độ 4): Biểu hiện ngừng hô hấp, ngừng tuần hoàn.

3. Xử trí cấp cứu sốc phản vệ

Nguyên tắc chung

• Tất cả trường hợp sốc phản vệ phải được phát hiện sớm, xử trí khẩn cấp, kịp thời ngay tại chỗ và theo dõi liên tục ít nhất trong vòng 24 giờ.
• Bác sĩ, điều dưỡng, hộ sinh viên, kỹ thuật viên, nhân viên y tế khác phải xử trí ban đầu cấp cứu phản vệ.
• Adrenalin là thuốc thiết yếu, quan trọng hàng đầu cứu sống người bệnh bị sốc phản vệ, phải được tiêm bắp ngay khi chẩn đoán phản vệ từ độ 2 trở lên.
• Ngoài hướng dẫn này, đối với một số trường hợp đặc biệt còn phải xử trí theo phác đồ riêng.

Xử trí phản vệ nhẹ (độ 1)

Phản vệ nhẹ có thể coi là dị ứng nhưng có thể chuyển thành nặng hoặc nguy kịch.

• Sử dụng thuốc methylprednisolon hoặc diphenhydramin uống hoặc tiêm tùy tình trạng người bệnh.
• Tiếp tục theo dõi ít nhất 24 giờ để xử trí kịp thời.

Phác đồ xử trí cấp cứu phản vệ mức nặng và nguy kịch (độ 2, độ 3)

Phản vệ độ 2 có thể nhanh chóng chuyển sang độ 3, độ 4. Vì vậy, phải khẩn trương, xử trí đồng thời theo diễn biến bệnh:

Phác đồ sử dụng adrenalin và truyền dịch

Mục tiêu: nâng và duy trì ổn định HA tối đa của người lớn lên ≥ 90mmHg, trẻ em ≥ 70mmHg và không còn các dấu hiệu về hô hấp như thở rít, khó thở; dấu hiệu về tiêu hóa như nôn mửa, ỉa chảy.

Thuốc adrenalin 1mg = 1ml = 1 ống, tiêm bắp:

• Trẻ sơ sinh hoặc trẻ < 10kg: 0,2ml (tương đương 1/5 ống).
• Trẻ khoảng 10 kg: 0,25ml (tương đương 1/4 ống).
• Trẻ khoảng 20 kg: 0,3ml (tương đương 1/3 ống).
• Trẻ > 30kg: 0,5ml (tương đương 1/2 ống).
• Người lớn: 0,5-1 ml (tương đương 1/2-1 ống).

Theo dõi huyết áp 3-5 phút/lần.

Tiêm nhắc lại adrenalin liều như mục (*) 3-5 phút/lần cho đến khi huyết áp và mạch ổn định.

Nếu mạch không bắt được và huyết áp không đo được, các dấu hiệu hô hấp và tiêu hóa nặng lên sau 2-3 lần tiêm bắp như mục (*) hoặc có nguy cơ ngừng tuần hoàn phải:

Nếu chưa có đường truyền tĩnh mạch: Tiêm tĩnh mạch chậm dung dịch adrenalin 1/10.000 (1 ống adrenalin 1mg pha với 9ml nước cất = pha loãng 1/10). Liều adrenalin tiêm tĩnh mạch chậm trong cấp cứu phản vệ chỉ bằng 1/10 liều adrenalin tiêm tĩnh mạch trong cấp cứu ngừng tuần hoàn. Liều dùng:

• Người lớn: 0,5-1 ml (dung dịch pha loãng 1/10.000=50-100µg) tiêm trong 1-3 phút, sau 3 phút có thể tiêm tiếp lần 2 hoặc lần 3 nếu mạch và huyết áp chưa lên. Chuyển ngay sang truyền tĩnh mạch liên tục khi đã thiết lập được đường truyền.
• Trẻ em: Không áp dụng tiêm tĩnh mạch chậm.

Nếu đã có đường truyền tĩnh mạch, truyền tĩnh mạch liên tục adrenalin (pha adrenalin với dung dịch natriclorid 0,9%) cho người bệnh kém đáp ứng với adrenalin tiêm bắp và đã được truyền đủ dịch. Bắt đầu bằng liều 0,1 µg/kg/phút, cứ 3-5 phút điều chỉnh liều adrenalin tùy theo đáp ứng của người bệnh.

Đồng thời với việc dùng adrenalin truyền tĩnh mạch liên tục, truyền nhanh dung dịch natriclorid 0,9% 1.000ml-2.000ml ở người lớn, 10-20ml/kg trong 10-20 phút ở trẻ em có thể nhắc lại nếu cần thiết.

Khi đã có đường truyền tĩnh mạch adrenalin với liều duy trì huyết áp ổn định thì có thể theo dõi mạch và huyết áp 1 giờ/lần đến 24 giờ.

Bảng tham khảo cách pha loãng adrenalin với dung dịch Nacl 0,9% và tốc độ truyền tĩnh mạch chậm:

01 ống adrenalin 1mg pha với 250ml Nacl 0,9% (như vậy 1ml dung dịch pha loãng có 4µg adrenalin)

Cân nặng người bệnh (kg)	Liều truyền tĩnh mạch adrenalin khởi đầu (0,1µg/kg/phút)	Tốc độ (giọt/phút) với kim tiêm 1 ml=20 giọt
Khoảng 80	2ml	40 giọt
Khoảng 70	1,75ml	35 giọt
Khoảng 60	1,50ml	30 giọt
Khoảng 50	1,25ml	25 giọt
Khoảng 40	1ml	20 giọt
Khoảng 30	0,75ml	15 giọt
Khoảng 20	0,5ml	10 giọt
Khoảng 10	0,25ml	5 giọt

Xử trí tiếp theo

Hỗ trợ hô hấp, tuần hoàn: 

Tùy mức độ suy tuần hoàn, hô hấp có thể sử dụng một hoặc các biện pháp sau đây:

• Thở oxy qua mặt nạ: 6-10 lít/phút cho người lớn, 2-4 lít/phút ở trẻ em,
• Bóp bóng AMBU có oxy,
• Đặt ống nội khí quản thông khí nhân tạo có ô xy nếu thở rít tăng lên không đáp ứng với adrenalin,
• Mở khí quản nếu có phù thanh môn-hạ họng không đặt được nội khí quản,
• Truyền tĩnh mạch chậm: aminophyllin 1mg/kg/giờ hoặc salbutamol 0,1 µg/kg/phút hoặc terbutalin 0,1 µg/kg/phút (tốt nhất là qua bơm tiêm điện hoặc máy truyền dịch),
• Có thể thay thế aminophyllin bằng salbutamol 5mg khí dung qua mặt nạ hoặc xịt họng salbutamol 100µg người lớn 2-4 nhát/lần, trẻ em 2 nhát/lần, 4-6 lần trong ngày.

Nếu không nâng được huyết áp theo mục tiêu sau khi đã truyền đủ dịch và adrenalin, có thể truyền thêm dung dịch keo (huyết tương, albumin hoặc bất kỳ dung dịch cao phân tử nào sẵn có).

Thuốc khác

• Methylprednisolon 1-2mg/kg ở người lớn, tối đa 50mg ở trẻ em hoặc hydrocortison 200mg ở người lớn, tối đa 100mg ở trẻ em, tiêm tĩnh mạch (có thể tiêm bắp ở tuyến cơ sở).
• Kháng histamin H1 như diphenhydramin tiêm bắp hoặc tĩnh mạch: người lớn 25-50mg và trẻ em 10-25mg.
• Kháng histamin H2 như ranitidin: ở người lớn 50mg, ở trẻ em 1mg/kg pha trong 20ml Dextrose 5% tiêm tĩnh mạch trong 5 phút.
• Glucagon: Sử dụng trong các trường hợp tụt huyết áp và nhịp chậm không đáp ứng với adrenalin. Liều dùng: người lớn 1-5mg tiêm tĩnh mạch trong 5 phút, trẻ em 20-30µg/kg, tối đa 1mg, sau đó duy trì truyền tĩnh mạch 5-15µg/phút tùy theo đáp ứng lâm sàng. Bảo đảm đường thở tốt vì glucagon thường gây nôn.
• Có thể phối hợp thêm các thuốc vận mạch khác: Dopamin, dobutamin, noradrenalin truyền tĩnh mạch khi người bệnh có sốc nặng đã được truyền đủ dịch và adrenalin mà huyết áp không lên.

4. Theo dõi phản vệ

• Trong giai đoạn cấp: Theo dõi mạch, huyết áp, nhịp thở, SpO2 và tri giác 3-5 phút/lần cho đến khi ổn định.
• Trong giai đoạn ổn định: Theo dõi mạch, huyết áp, nhịp thở, SpO2 và tri giác mỗi 1-2 giờ trong ít nhất 24 giờ tiếp theo.
• Tất cả các người bệnh sốc phản vệ cần được theo dõi ở cơ sở khám bệnh, chữa bệnh đến ít nhất 24 giờ sau khi huyết áp đã ổn định và đề phòng phản vệ pha 2.
• Ngừng cấp cứu: Nếu sau khi cấp cứu ngừng tuần hoàn tích cực không kết quả..

Xử trí sốc phản vệ trên đối tượng sử dụng thuốc đặc biệt

Phản vệ trên người đang dùng thuốc chẹn thụ thể Beta

• Đáp ứng của người bệnh này với adrenalin thường kém, làm tăng nguy cơ tử vong.
• Điều trị: về cơ bản giống như phác đồ chung xử trí phản vệ, cần theo dõi sát huyết áp, truyền tĩnh mạch adrenalin và có thể truyền thêm các thuốc vận mạch khác.
• Thuốc giãn phế quản: Nếu thuốc cường beta 2 đáp ứng kém, nên dùng thêm kháng cholinergic: ipratropium (0,5mg khí dung hoặc 2 nhát đường xịt).
• Xem xét dùng glucagon khi không có đáp ứng với adrenalin.

Phản vệ trong khi gây mê, gây tê phẫu thuật

Những trường hợp này thường khó chẩn đoán sốc phản vệ vì người bệnh đã được gây mê, an thần, các biểu hiện ngoài da có thể không xuất hiện nên không đánh giá được các dấu hiệu chủ quan, cần đánh giá kỹ triệu chứng trong khi gây mê, gây tê phẫu thuật như huyết áp tụt, nồng độ oxy máu giảm, mạch nhanh, biến đổi trên monitor theo dõi, ran rít mới xuất hiện.

Ngay khi nghi ngờ phản vệ, có thể lấy máu định lượng tryptase tại thời điểm chẩn đoán và mức tryptase nền của bệnh nhân.

Chú ý khai thác kỹ tiền sử dị ứng trước khi tiến hành gây mê, gây tê phẫu thuật để có biện pháp phòng tránh.

Lưu ý: Một số thuốc gây tê là những hoạt chất ưa mỡ (lipophilic) có độc tính cao khi vào cơ thể gây nên một tình trạng ngộ độc nặng giống như phản vệ có thể tử vong trong vài phút, cần phải điều trị cấp cứu bằng thuốc kháng độc (nhũ dịch lipid) kết hợp với adrenalin vì không thể biết được ngay cơ chế phản ứng là nguyên nhân ngộ độc hay dị ứng.

Dùng thuốc kháng độc là nhũ dịch lipid tiêm tĩnh mạch như Lipofundin 20%, Intralipid 20% tiêm nhanh tĩnh mạch, có tác dụng trung hòa độc chất do thuốc gây tê tan trong mỡ vào tuần hoàn. Liều lượng như sau:

• Người lớn: tổng liều 10ml/kg, trong đó bolus 100ml, tiếp theo truyền tĩnh mạch 0,2-0,5ml/kg/phút.
• Trẻ em: tổng liều 10ml/kg, trong đó bolus 2ml/kg, tiếp theo truyền tĩnh mạch 0,2-0,5ml/kg/phút.

Trường hợp nặng, nguy kịch có thể tiêm 2 lần bolus cách nhau vài phút.

Phản vệ với thuốc cản quang

• Phản vệ với thuốc cản quang xảy ra chủ yếu theo cơ chế không dị ứng.
• Khuyến cáo sử dụng thuốc cản quang có áp lực thẩm thấu thấp và không ion hóa (tỷ lệ phản vệ thấp hơn).

Các trường hợp đặc biệt khác

Phản vệ do gắng sức

• Là dạng phản vệ xuất hiện sau hoạt động gắng sức.
• Triệu chứng điển hình: Bệnh nhân cảm thấy mệt mỏi, kiệt sức, nóng bừng, đỏ da, ngứa, mày đay, có thể phù mạch, khò khè, tắc nghẽn đường hô hấp trên, trụy mạch. Một số bệnh nhân thường chỉ xuất hiện triệu chứng khi gắng sức có kèm thêm các yếu tố đồng kích thích khác như: thức ăn, thuốc chống viêm giảm đau không steroid, rượu, phấn hoa.
• Người bệnh phải ngừng vận động ngay khi xuất hiện triệu chứng đầu tiên. Người bệnh nên mang theo người hộp thuốc cấp cứu phản vệ hoặc bơm tiêm adrenalin định liều chuẩn (EpiPen, AnaPen...). Điều trị theo Phụ lục III ban hành kèm theo Thông tư này.
• Gửi khám chuyên khoa Dị ứng-miễn dịch lâm sàng sàng lọc nguyên nhân.

Phản vệ vô căn

• Phản vệ vô căn được chẩn đoán khi xuất hiện các triệu chứng phản vệ mà không xác định được nguyên nhân.
• Điều trị theo phác đồ xử trí cấp cứu sốc phản vệ
• Điều trị dự phòng: Được chỉ định cho các người bệnh thường xuyên xuất hiện các đợt phản vệ (> 6 lần/năm hoặc > 2lần/2 tháng).

Điều trị dự phòng theo phác đồ:

• Prednisolon 60-100mg/ngày x 1 tuần, sau đó
• Prednisolon 60mg/cách ngày x 3 tuần, sau đó
• Giảm dần liều prednisolon trong vòng 2 tháng
• Kháng H1: cetirizin 10mg/ngày, loratadin 10mg/ngày..../.

Thành phần hộp thuốc cấp cứu phản vệ

STT	Nội dung	Đơn vị	Số lượng
1	Phác đồ, sơ đồ xử trí cấp cứu phản vệ	Bản	01
2	Bơm kim tiêm vô khuẩn
	- Loại 10ml	Cái	02
	- Loại 5ml	Cái	02
	- Loại 1ml	Cái	02
	- Kim tiêm 14-16G	Cái	02
3	Bông tiệt trùng tẩm cồn	Gói/hộp	01
4	Dây garo	Cái	02
5	Adrenalin 1mg/1ml	Ống	05
6	Methylprednisolon 40mg	Lọ	02
7	Diphenhydramin 10mg	Ống	05
8	Nước cất 10ml	Ống	03

Trang thiết bị y tế và thuốc tối thiểu cấp cứu phản vệ tại cơ sở y tế

• Bình oxy.
• Bóng AMBU và mặt nạ người lớn và trẻ nhỏ.
• Bơm xịt salbutamol.
• Bộ đặt nội khí quản và/hoặc bộ mở khí quản và/hoặc mask thanh quản.
• Nhũ dịch Lipid 20% lọ 100ml (02 lọ) đặt trong tủ thuốc cấp cứu tại nơi sử dụng thuốc gây tê, gây mê.
• Các thuốc chống dị ứng đường uống.
• Dịch truyền: natriclorid 0,9%./.

5. Nguyên tắc dự phòng phản vệ

Cơ sở khám bệnh, chữa bệnh, bác sĩ, nhân viên y tế phải bảo đảm các nguyên tắc dự phòng phản vệ sau đây:

• Chỉ định đường dùng thuốc phù hợp nhất, chỉ tiêm khi không sử dụng được đường dùng khác.
• Không phải thử phản ứng cho tất cả thuốc trừ trường hợp có chỉ định của bác sĩ
• Không được kê đơn thuốc, chỉ định dùng thuốc hoặc dị nguyên đã biết rõ gây phản vệ cho người bệnh.

Trường hợp không có thuốc thay thế phù hợp mà cần dùng thuốc hoặc dị nguyên đã gây phản vệ cho người bệnh phải hội chẩn chuyên khoa dị ứng-miễn dịch lâm sàng hoặc do bác sĩ đã được tập huấn về phòng, chẩn đoán và xử trí phản vệ để thống nhất chỉ định và phải được sự đồng ý bằng văn bản của người bệnh hoặc đại diện hợp pháp của người bệnh.

Việc thử phản ứng trên người bệnh với thuốc hoặc dị nguyên đã từng gây dị ứng cho người bệnh phải được tiến hành tại chuyên khoa dị ứng-miễn dịch lâm sàng hoặc do các bác sĩ đã được tập huấn về phòng, chẩn đoán và xử trí phản vệ thực hiện.

Tất cả trường hợp phản vệ phải được báo cáo về Trung tâm Quốc gia về Thông tin Thuốc và Theo dõi phản ứng có hại của thuốc.

Bác sĩ, người kê đơn thuốc hoặc nhân viên y tế khác có thẩm quyền phải khai thác kỹ tiền sử dị ứng thuốc, dị nguyên của người bệnh trước khi kê đơn thuốc hoặc chỉ định sử dụng thuốc. Tất cả thông tin liên quan đến dị ứng, dị nguyên phải được ghi vào sổ khám bệnh, bệnh án, giấy ra viện, giấy chuyển viện.

6. Chuẩn bị, dự phòng cấp cứu phản vệ

• Adrenalin là thuốc thiết yếu, quan trọng hàng đầu, sẵn có để sử dụng cấp cứu phản vệ.
• Nơi có sử dụng thuốc, xe tiêm phải được trang bị và sẵn sàng hộp thuốc cấp cứu phản vệ. 
• Cơ sở khám bệnh, chữa bệnh phải có hộp thuốc cấp cứu phản vệ và trang thiết bị y tế theo quy định.
• Bác sĩ, nhân viên y tế phải nắm vững kiến thức và thực hành được cấp cứu phản vệ theo phác đồ.
• Trên các phương tiện giao thông công cộng máy bay, tàu thủy, tàu hỏa, cần trang bị hộp thuốc cấp cứu phản vệ.

7. Nguyên tắc xử trí phản vệ

• Adrenalin là thuốc quan trọng hàng đầu để tiêm bắp ngay cho người bị phản vệ khi được chẩn đoán phản vệ từ độ 2 trở lên.
• Bác sĩ, y sĩ, điều dưỡng viên, hộ sinh viên, kỹ thuật viên phải xử trí cấp cứu phản vệ theo quy định.
• Đối với người có tiền sử phản vệ có sẵn adrenalin mang theo người thì người bệnh hoặc người khác không phải là nhân viên y tế được phép sử dụng thuốc trong trường hợp khẩn cấp để tiêm bắp cấp cứu khi không có nhân viên y tế.

Tài liệu tham khảo

Theo thông tư số 51/2017/TT-BYT, ngày 29 tháng 12 năm 2017 của Bộ Y tế.

Sốc phản vệ